آیا فساد گسترده می تواند آغازی برای خزان عربی باشد؟

آیا فساد گسترده می تواند آغازی برای خزان عربی باشد؟

ترجمه  گزارشی از سازمان شفافیت بین الملل

//منتشر شده تحت عنوان فساد گسترده و خزان عربی در شماره 55 ماهنامه ایران فردا؛ آذر 1398//

طی دو ماه گذشته، موجی از اعتراضات خیابانهای مصر، عراق و لبنان را فرا گرفته است. بیش از یک میلیون نفر از معترضین برای محکوم کردن بی عدالتی ها و برغم سرکوب خشونت بار مقامات، به خیابانهای لبنان رفتند. خواسته های معترضین در سه کشور با هم متفاوت است. در هر یک از آن کشورها نیز جنبش کنونی تفاوت­هایی با اعتراضات پیشین دارد اما یک فصل مشترک در کلیه این اعتراضات می­توان متصور بود و آن خشم مردم است نسبت به فساد و سوء مدیریت اقتصادی دولت ها.

فساد همه جانبه با نقض حقوق شهروندی همراه است

در یکی دیگر از بارومترهای سنجش فساد توسط سازمان شفافیت بین المللی برای دوره 2015-2016، ارتشاء به بالاترین میزان خود تا کنون در خاورمیانه و شمال آفریقا رسیده اشت، در مقایسه با دیگر نقاط جهان و با توجه به جامعه آماری وسیع­تر، 30 درصد از شرکت کنندگان در نظرسنجی اظهار کردند ازای دریافت خدمات عمومی دولتی در فاصله آن سالها رشوه پرداخت کرده­اند. شاخص درک فساد که رتبه فساد در بخش عمومی یک کشور را درمیان سایر کشورهای جهان نشان می‌دهد نشان می دهد که در سال 2018 اکثر کشورهای منطقه در مقابله با فساد ناتوان بوده اند.

مشاور امور خاورمیانه و شمال افریقای سازمان شفافیت بین­الملل، کیندا هت­تر اظهار داشته است که "موج اعتراضات علیه فساد دولتی را نمی توان از حکمرانی سرکوبگرانه و نقض فاحش قرارداد اجتماعی و حقوق شهروندی جدا کرد."، اعتراضاتی که ما در خاورمیانه و شمال افریقا در سال 2019 مشاهده می کنیم تماما پیامد ناکارامدی دولت ها در برآوردن نیازها و تقاضاهای شهروندان آن کشورها از زمان آغاز بهار عربی در سال 2010 است.

"پایین آوردن شاخص فساد در اکثر کشورهای عربی نیازمند اصلاحات ساختاری و عمده ایست که در نتیجه آن فضایی برای ادمه سیاست­ورزی با الگوهای منسوخ شده حکومتداری و بازیگران قدیمی سیاسی باقی نمی­ماند و یا حتی امکان ظهور مجدد آنان در پهنه سیاسی پس از یک دوره آرامش نسبی نیز فراهم نخواهد بود. این تحولات در اکثر کشورهای عربی اتفاق نیافتاده است و ملزومات این اصلاحات سختگیرانه علیه فساد تا کنون فراهم نشده."

لبنان 

برنامه دولت برای بستن مالیات بر پیامهای تلفنی و اینترنت تلفن همراه جرقه اعتراضات در لبنان را زد، اعتراضات اخیر لبنان اما نتیجه سالها خشم انباشته مردم علیه فساد و سوء مدیریت دولت بود. از زمان آغاز بحران زباله[1] که طی یک قرارداد، دفع زباله به یک شرکت خصوصی که مالک آن یکی از رهبران سیاسی لبنان بود واگذار شد، رشوه-های خرد و کلان بر تمامی وجوه زندگی شهروندان تاثیر گذار بوده است.

نتایج بارومتر سنجش فساد برای خاورمیانه و شمال افریقا در سال 2015 نشان می دهد که مردم لبنان اکثرا معتقدند که تمامی مقامات دولتی و محلی، اعضای پارلمان و شخص نخست وزیر به شدت فاسد هستند.

برای مقابله با فساد ساختاری که در طی سالیان مدیدی در لبنان ریشه دوانده است باید یک برنامه جامع اتخاذ شود، در حالیکه واکنش دولت و اقدامات پیشنهادی آن بلافاصله پس از وقوع بحران بسیار محافظه کارانه و ناچیز بود، در حالیکه آن چیزی که که مردم بدنبال آن هستند، کشوری عاری از فساد با اصلاحات عمیق ساختاری بود.

راه حل در این کشور، نیازمند مشارکتی گسترده میان دولت و جامعه مدنی و شهروندان است، تا تغییراتی ماندگار رخ داده و اعتماد شهروندان به سیستم جدید بازگردد و این راه حل نیازمند یک استراتژی ملی برای مبارزه با فساد و تلاش برای تعیین معیارهای مبارزه با آن است. استراتژی ای که بسیار پیش­تر باید اتخاذ می­شد. 

عراق

به دنبال نرخ بیکاری بالای جوانان و تلاشهای کم برای اصلاحات، هزاران عراقی معترض که عمده آنان را جوانان تشکیل می دادند، در اوایل اکتبر به خیابان ها ریختند. به دنبال آن صحنه هایی شوکه کننده از سرکوب خشونت بار معترضین به دست نیروهای امنیتی مشاهده شد که نتیجه آن بیش از صد کشته و هزاران زخمی بود.

در عراق گروه های مختلف امنیتی پس از مداخله نظامی در عراق به رهبری آمریکا که منجر به برکناری صدام حسین در سال 2003 شد، بر سیاست این کشور حکمرانی می کنند. قدرت تفکیک شده میان این گروه ها منجر به تفکیک جمعیت شده است و فضا برای حکمرانی گروه های سیاسی بر سایر عرصه های زندگی را فراهم کرده است. این مسئله بر فرصتهای شغلی و توزیع قراردادهای دولتی بسیار موثر است و زمینه فساد را نیز فراهم آورده است. در سپتامبر، کانال تلویزیونی الحورا که از طرف امریکا حمایت می شود، به دلیل افشای فساد در بین گروه های امنیتی این کشور بسته شد.

در این کشور تفاضا برای احیای حقوق بینادین و آزادی هایی همچون آزادی اجتماعات، اعتراضات و آزادی بیان، بایستی مبارزه بر علیه فساد را نیز پشتیبانی کند.

مصر

در نمایشی کم سابقه از معترضانی که علیرغم اختلاف عقیده، هدفی مشترک برعلیه رژیم اقتدارگرای مصر داشتند، در ماه سپتامبر 2019 معترضان خواستار كناره گیری رئیس جمهور عبدالفتاح السیسی از قدرت شدند، رئیس جمهوری که از سال 2013 پس از یک کودتای قدرت را در مصر در دست دارد. 2 سال پیش از آن او حسنی مبارک را وادار به پایان بخشیدن به حکومت 30 ساله­اش شده بود.

فساد گسترده در میان ارتش و نقش ارتش در اقتصاد کشور محور عمده خشم مردم از دولت اقتدارگرای السیسی است که موجب شد مردم را در ماه سپتامبر به خیابان­ها بکشاند. در اوایل سال جاری، مجموعه ای از اصلاحات در قانون اساسی این کشور برای اعطای قدرت بیش­تر سیاسی به ارتش، این نهاد نظامی را به قدرت مطلقه در مصر تبدیل کرد. علاوه بر این، خانواده عبدالفتاح سیسی در هدایت سازمان­های حساسی نظیر سازمان­های اطلاعاتی مصر نقشی کلیدی بر عهده دارند.

از زمان آغاز به کار السیسی در سال 2013 هزاران معترض با سرکوب شدید و خشونت بار اعتراضات بازداشت شده اند و گروه­های بسیاری نیز غیرقانونی اعلام شده اند. فقدان کوچکترین فضای فعالیت برای جامعه مدنی در این کشور به شدت به چشم میخورد و فعالین مدنی طبق گزارش­های بسیاری با خطراتی همچون ربایش و ناپدید شدن، شکنجه و حصر خانگی در این کشور روبرو می­شوند.

درخشش امید

در منطقه ای که دلایل برای خوش بینی نسبت به فعالیتهای ضد فساد انگشت شمار است، طی سال جاری نشانه هایی از امید مشاهده می شود.

در تونس، جائی که انتخابات اخیر در آرامش برگزار شد، میزان مشارکت جوانان و جامعه مدنی خیره کننده بود، این مسئله توسعه سیستم نظارت و موازنه را ممکن می سازد. بعد از انقلاب سال 2010 و سقوط حکومت بن علی در سال 2011، کل سیستم سیاسی در تونس تغییر کرد. در این مسیر، موانعی هم بود اما انتخابات اخیر نشان داد که مردم نسبت به اینکه بایستی جزئی از سیستم باشند و با مشارکت خود از نمایندگانشان درخواست تغییر داشته باشند، آگاهی دارند. "این امر مسیری رو به جلو برای بنا کردن اصول محکم دموکراسی را فراهم می سازد".

تظاهرات عظیم در الجزیره در اوایل سال 2019 منجر به استعفای رئیس جمهور عبدالعزیر بوتفلیقه شد و پنجره فرصت برای مشارکت بیشتر جامعه را باز کرد. با وجود اینکه محافه کاران و سیاستمداران قدیمی هنوز در قدرت هستند و علیرغم برخوردهای سختگیرانه علیه آزادی بیان اما تظاهرات کنندگان همچنان خواستار تغییرات بیشترند. از طرفی، اگر ما شاهد تغییر سیستماتیک که متضمن سیاست مسئولانه و مناسب در الجزیره باشد، نباشیم، فساد که ویژگی رژیم قبلی بود و منجر به اعتراضات عمومی شد همچنان ادامه خواهد داشت.

این تابستان همچنین اعتراضات منجر به سرنگونی دولت در سودان شد، دولتی که تنها 16 امتیاز از 100 امتیاز شاخص ادراک فساد را کسب کرده است و آنرا در انتهای جدول رده بندی 180 کشور قرار داده است. عمر البشیر، دیکتاتور سابق که توسط ارتش خلع شد در حال حاضر در زندان است و با اتهامات فساد گسترده روبرو است. خواسته های معترضان در تازه ترین تظاهرات در سودان انحلال حزب او بود، این در حالیست که مدیران مدنی - نظامی در این کشور در تلاش برای گذار به سوی دموکراسی می باشند.

زمستان در راه است؟

در سال 2019 فصل دیگری از تغییرات در خاورمیانه و شمال آفریقا مشاهده شد که ریشه در خواسته­های فروخفته و انباشت شده مردم این منطقه از یک دهه پیش به این سو بود. سؤال این است که آیا رهبران منطقه به مطالبات شهروندان خود گوش فرا خواهند داد یا در همین مسیر به پیش خواهند رفت. اصلاحات سطحی و کم عمق قادر به جلب رضایت مردمی نخواهد بود که خسته از مصونیت ده ها ساله رهبران خود هستند، تغییراتی که تنها اعتراضات و خشم مردم را برای مدت کوتاهی به تعویق می اندازد.

مهمتر از همه ، حکومتها باید به حق اعتراض مسالمت آمیز شهروندان خود احترام بگذارند و با جنبش های نوظهور جامعه مدنی تعامل سازنده داشته باشند. 

بارومتر سنجش فساد توسط سازمان شفافیت بین الملل – در خاورمیانه و شمال آفریقا 2019

در دسامبر سال 2019 ، سازمان شفافیت بین الملل، گزارش بارومتر جهانی فساد برای خاورمیانه و شمال آفریقا را که برداشت شهروندان و تجربیات مربوط به فساد در اردن، لبنان، مراکش، فلسطین، تونس و سودان را در بر دارد منتشر می کند.

---

^[1] در پی بسته شدن محل دفن زباله ها در منطقه «الناعمه» و همچنین به علت عدم تمدید قرارداد با دولت لبنان، روند جمع آوری زباله ها در بیروت و حومه و شمار دیگری از مناطق استان «جبل لبنان» پایان یافت. این مساله به انباشت زباله‌ها در خیابانها منجر شد و اعتراض گروه‌های اجتماعی را به دنبال داشت.